Cumhuriyet kurulurken Mersin liman projesini müzakere eden TBMM…

İmparatorluğun son döneminde projesi tamamlanan ve 1908 yılından beri gündemi işgal eden Mersin Limanıyla ilgili en ciddi adım ilginçtir genç Türkiye’ nin kuruluş aşamasında atılır..  Cumhuriyetin ilanından iki gün önce 27 Ekim 1923 günü toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi onca yoğun mesai arasında, Bakanlar Kurulu’ nun hazırlayıp Meclise sevk ettiği Mersin Liman inşaatı hakkındaki kanun tasarısını acilen inceleyip yeniden genel kurula getirsin diye Nafıa Komisyonu’ na havale ediyordu… Tasarı dönemin İcra Vekilleri Reisi (Başbakan) Ali Fethi Bey (Okyar) imzasını taşıyordu ve kaderin garip tecellisine bakın ki, Fethi Bey tasarının Mecliste görüşüleceği gün kurulacak yeni Cumhuriyet rejiminde Mustafa Kemal’ in elini rahatlatmak amacıyla istifa edecekti… 16 Eylül 1339 (1923) günü toplanan İcra Vekilleri heyetince görüşülen ve Maarif Vekili İsmail Safa beyin “Mersin limanının bir Fransız sermayeli şirkete verilmesine muhalifim” şerhi ve kanuna mesnet teşkil eden sözleşmenin de ekinde yer aldığı kanun tasarısı üç maddeden oluşuyordu: Madde 1. — Türkiye Büyük Millet Meclisi Nafıa Vekâletiyle Fransız tebaasından Mühendis K. Gronbilâd ve şürekâsı beyninde Mersin'­ de liman ve rıhtımlar ve müteferriatı inşa ve işletilmesine dair imtiyaz mukavele ve şartnamesi Büyük Millet Meclisince kabul ve tasdik edilmiştir. Madde 2. — İşbu kanunun tatbik ve icrasına İcra Vekilleri memurdur. Madde 3. - İşbu kanun tarihi neşrinden muteberdir. TBMM’ de görüşülüp kabul edildikten sonra yürürlüğe girecek kanun taslağının ekinde, 1908 yılında planlanan ve 1909’ da dönemin Nafia Vekili Bedros Hallaçyan’ ın bizzat Mersin’ e gelerek sınırlarını tespit ettiği, Anadolu’ nun en büyük limanının yapılması amacıyla yeni kurulan ve Meclis adına Türkiye’yi temsil eden hükümet yetkililerinin Fransız Gronblad şirketiyle imzaladığı sözleşme metni yer almaktadır.. Yakından incelendiğinde görüleceği gibi, sözleşmede yer alan taahhütler gerçekleştirilse Mersinin çehresini tümüyle değiştirecek ve açılacak bulvarlarından elektrikli tramvayına, elektrikle aydınlatılmasından kanalizasyonuna, modern bir lojistik/ticaret kentinin doğmasına yol açacak bir kent tasavvur ediliyordu… Sözleşmenin birinci maddesi imzalayan tarafları şöyle tanımlıyor: “Bir taraftan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti adına Nafıa Vekili Feyzi Beyefendi (soyadı kanunu ardından Pirinççioğlu soyadını alacaktır), diğer taraftan Paris'te Korsel sokağında 178 numarada esbak nüzzardan (eski nazırlardan) Leon Möjo veya Novil sokağında 19 numarada Raberga Bromojo namlarına ve kendi namına hareket eden Paris'te Ranelak Sokağında 137 numarada Mühendis K. Gronblâd” Ardından yapılacak işler sıralanır liman sınırlarını kapsayan haritanın da ekli olduğu mukavelede: “ Buna göre şartnameye uygun liman ve rıhtım yapımını tüm masrafları, zarar ve hasarı da imtiyaz sahibi şirket üstlenecektir. Gümrük resmi ödenmemiş eşyanın ithal ve muhafazasına mahsus gümrük antrepoları ve ithal ya da ihraç edilen yanıcı maddelere özgü hususi antrepolar, her nevi emtiaya mahsus üzeri açık ve örtülü depo ve mağazalar zahire (hububat) yıkanma ve temizlenme ve muhafazasına mahsus silolar, Yanaşma rıhtımları üzerinde raylar üzerinde vagonların hamulesini vapurlara ve vapurların hamulesini vagonlara doğrudan doğruya tahmil ve tahliye ve nakledebilecek tertibat, Emtia, eşya, zahire ve sairenin gerek gemilerden vagonlara ve gerek vagonlardan ihracı veya tahmili ameliyelerini kolaylaştıracak sistemlerle, mekanik sistemler…” İcra Heyetinin TBMM’ ye sevk ettiği kanun metninin ekindeki dosyada Ticaret Umum Müdürlüğünün projeyi tüm yönleriyle ele alan oldukça kapsamlı görüş ve önerileri de yer alır.. Maddeler halinde yer alan açıklamaları günümüz diliyle de anlaşılır biçimde özetlemeye çalışayım: 1. Sermayesinin bir kısmı (Nısfı veya nısfından fazlası) şirket tarafından ve diğer kısmı (Kısa vadeli ve yüzde 6 ilâ 7 faizli Milli Hükümet ve şirket taraflarından teminatlı hisse senedi ihracı suretiyle) Hükümeti Miİliye tarafından vâz'edilmek şartıyla yapılan tekliftir ki, bu halde bu temettüatı sâfiyeye iştirak, hisseler nispetinde olacaktır.. (kurulacak şirketin sermayesinin %50 ve fazlası Fransız Gronblâd tarafından koyulurken geri kalan sermaye payı Hükümet ve şirketin teminatı altındaki hisse senedi ihracıyla karşılanacak. Net kâra iştirak te bu hisseler oranında gerçekleşecek) 2. Liman tesisatına ve sahilde kazanılacak arazi imlâsına muktazi (gerekli) sermayenin kâmilen şirket tarafından vaz'edilmesi halinde Hükümeti Milliyenin gerek liman ve gerekse arazinin işletilmesinden tahassül edecek temettüatı sâfiyeye (elde edilecek net kârdan ortaklara dağıtılacak pay) tarz ve miktarı iştiraki bilmüzakere kararlaştırılacaktır. (Fransız Gronblad payına düşen %50 ve fazlası anlamına gelen sermayeyi tümüyle koyarsa Hükümet te liman ve sahilde kazanılacak sahanın işletilmesinden doğacak kazancın nasıl paylaşılacağını müzakereyle kararlaştıracak) Ticaret Genel Müdürlüğü liman ve sahadan elde edilecek kazancın paylaşılmasıyla ilgili iki öneride bulunur: A) Gerek liman ve gerekse arazi işletilmesinden tahassul edecek temettüatı safiye mecmuundan (elde edilecek net kârdan) Hükümete yüzde on beş verilmesi yahut: B) Liman işletmesinden tahassul edecek temettüatı safiyeden yüzde yirmibeş ve arazi işletilmesinden mütahassıl temettüatı sâfiyeden de yüzde oniki verilmesi (liman işletilmesinden elde edilecek net kârın %25’ i ve arazi işletilmesinden kaynaklı net kârın %12’ si) 3. Her iki şekilde de şirket tamamen nizamat ve kavanîni Hükümete tabi bir şirketi Osmaniye olacaktır. (kurulacak şirket Türkiye hükümetinin nizam ve kanunlarına tabi olacak) Ticaret Genel Müdürlüğü yapım ve işletmeyle ilgili iki alternatif projeye göre önerilerde de bulunuyor: “-Hâlihazırda vapurların yanaşmasını eşyayı ticariyenin tahmil ve tahliyesini teshil ve tesri' (yükleme boşaltmayı kolaylaştırma ve hızlandırma) maksadiyle ikinciye nispeten daha basit ve üç sene zarfında inşaatının hitamı (bitirilmesi) taahhüd edilen, 35 milyon frank sarfiyle vücuda gelebileceği tahmin olunan projedir. İşbu proje: A) Tulü (uzunluğu) 1300 metre kadar; arzı fevkanisi (liman sahasının üstü) 404 ilâ 500 metre ve alt kaidesi bittabi (doğal olarak deniz irtifaına (yüksekliğine) tabi bir dalgakıran duvarı inşası, B) Rüzgâr istikameti umumiyesi (genel rüzgar yönü) proje üzerinde tespit kılınmıştır. (Bunda evrakı esasiyesi tahkik ve icabına göre dalgakıran istikameti tadil olunabilir. – yapılacak kapsamlı araştırmaya göre dalgakıran yönü değiştirilebilir) Ş)  Liman on adet 15 bin tonluk vapurların barınmasına müsait bir tarzda tasavvur ve tertip edilmiştir. (Ticari istatistiklere nazaran tevsii mülâhaza olunabilir -genişletilebilir) C) Liman dâhilinde vapurların yanaşmasına mahsus bir rıhtım ve keza mevaddı muştai (yanıcı maddelerin)[1]tahmil ve tahliyesine hadim (hizmet veren) diğer bir rıhtım inşa edileceği (Tul ve arz ebatlariyle –en boy boyutları- su derinliği kati projesi üzerinde tespit olunacaktır.) D) Asıl rıhtımla yanaşma ve mevaddı muşta (yanıcı maddeler) ile rıhtımları üzerine şimendifer, dekovil hatları (60 cm ve altında aralığa sahip eşya taşıma amaçlı raylı sistem) tesis elevatörler (dökme yükleri yükseltmeye yarayan düzenekler) ve sair vesaiti tahmil ve tahliye tesis olunacaktır. F) Asıl rıhtım üzerinde gümrük binası, şimendifer için istasyon ve antrepolar, hangarlar ve saire ihtiyacatı ticariyeye (ticari gereksinimlere) göre inşa edilecektir. (Mebanii mezkûrenin mevaki ve tertibatı Hükümetçe kararlaştırılır.)  S) Bunlardan başka limanın ve hattâ şehrin elektrikle tenviri, yolların tanzimi, lâğımlar inşası, elektrikli tramvay yapılması ve yeniden mebani (binaların) inşasıyla asrî bir şehir vücuda getirilmesi teklif olunuyor. Birinci projenin genişletilip büyütülmesinin önerildiği ikinci projeyi de Ticaret Umum Müdürlüğü maddeler halinde şöyle sıralıyor: “ A) Vapurların kömür alabilmesini teminen dalgakırana bir kömür rıhtımı ilâvesi. B) Gaz ve sair mevaddı müştailenin (yanıcı maddelerin) vapurlardan borularla tahliyesine mahsus ve üze rinde depoları havi esas rıhtıma diğer bir yanaşma rıhtımı ilâvesi. C) Esas rıhtımın denize doğru bir miktar dalıp, tevsii (genişletilmesi). D) Liman işletilmesinden alâkadar bilcümle kumpanya ve sair müessesat (diğer kurum/kuruluş) memurlarının ikametlerine mahsus esas rıhtım üzerinde bir mahalle tesisi. H) Liman haricinde bahçe ve deniz banyolarını muhtevi (kapsayan) bir mahalle tesisi. S) Bu tevsiatta (genişlemede) depo ve antrepo gibi mebani (binalar) daha vâsi (geniş) ve müştemilâtı (donanımlı) olarak tasavvur edilmiştir. (Masraf olarak da seksen milyon frank tahmin edilmektedir.) Gerçekleşse, Mersin’ i sadece liman kenti olarak değil, tüm alt ve üst yapısı, yaşam kalitesiyle de Akdeniz’ in cazibe merkezi haline getirecek projeyi kapsayan kanun tasarısının Türkiye Büyük Millet Meclisi görüşmeleri ve resmi tutanaklar eşliğinde o günden bugüne ışık tutacak çok renkli bir yolculuğa çıkaracağım yazı dizisi devam edecek… Abdullah Ayan