Önceki makalede Çin' in dijital Yuan' ı hayata geçirip kağıt para yerine kullanıma sokarken, kripto paraları yasaklama konusunda son günlerde yoğunlaşan radikal hamlelerini, binlerce kişinin tutuklandığı operasyonlarına dikkat çekmiştim.   İnsanların aklına şu soru gelebilir; dijital paranın yaygınlaşmasını teşvik eden bir devlet kripto parayı neden yasa dışı ilan ediyor?   Soruya yanıt iki para arasındaki farklarda yatıyor..   Dijital para devletlerin ve devletlere bağlı banknot basma yetkisi verilen kurumların yetkisinde..   Bir başka ifadeyle dijital para merkezi otoritelerin kontrolünde. Bu nedenle de değeri fiziksel para gibi belirlenir, kullanımı da devletlerin düzenleyip denetlediği sistem içindedir..   Kısaca dijital paralar yasal açıdan bugüne kadar kullandığımız kağıt paralar gibi yaratılırlar. Devlet dışı kurumlar üretse de, merkezi otoritenin denetleme ve düzenleme yetkisi vardır..   Oysa kripto paralar merkezi olmadığı gibi devletlerin Çin' de bugün tanık olduğumuz gibi üretimini polisiye tedbirlerle yasaklaması dışında denetleme şansları yok..   En önemlisi de değerleri merkezi otorite tarafından değil, piyasa tarafından belirlenir..   Covid-19 salgınıyla çökme noktasına gelen pek çok sektöre ve eve kapanan insanlara devletlerin yardım paketleri aynı zamanda o güne kadar görülmemiş bir nakit para bolluğuna yol açarken, karşılıksız basılan trilyonlarca dolar değerindeki geleneksel para aynı zamanda insanları güvenilir yatırım arayışlarına sevk etti..   Geçmişte ortaya çıkan tüm küresel kriz ve savaşların en geçerli enstrümanı olan altındı ama bu kez altın madeni yanında bir başka madeni keşfetti piyasalar..   Ve büyüğünden küçüğüne tüm dünya yatırımcılarının bitcoin ağırlıklı kripto paralara hücumu böyle başladı..   Yoğun ilgi  arz/talep dengesine dayalı şaşmaz kural bir kez daha işlemesine yol açtı ve artan taleple bitcoin başta olmak üzere kripto paraların değerinde ciddi artışlar görüldü.. (örneğin mart 2020'de salgının ciddiyeti ortaya çıkıp insanlar evlere kapanınca ilk günler 5 bin dolar civarına gerileyen bitcoin 2021 nisan ayında 60 bin dolarla çıktı)   Bitcoin ile gelen çılgınca dalga iki önemli sonuca yol açtı:   Çok sayıda farklı kripto paralar finans dünyasını istila ederken, merkez bankaları da dijital para çalışmalarını hızlandırdı..   Avrupa Merkez Bankası (ECB) dijital avro, Çin Merkez Bankası da dijital yuan girişimleri bu çalışmaların ilk örnekleri..   Sadece bu da değil, çok sayıda küresel büyüklükte banka (JP Morgan, Chase) yanında ABD merkezli GAFAM olarak adlandırılan beş teknoloji şirketi (Google, Apple, Facebook, Amazon, Microsoft) gibi dev teknoloji şirketleri de dijital paraya yöneldiler..   Avantajları nedeniyle dijital paranın çok yakında banknotun yerini alacağı kesin..   Para basma, taşıma gibi maliyet oluşturan faktörler yanında fiziki olarak saklama ve çevre kirliliği gibi gözle görülür dezavantajları yanında bankacılık sektörünün hamallığı olarak tanımlanacak para sayma gibi külfetler ortadan kalkıyor..   Üstelik gece gündüz, tatil bayram demeden 24 saatin her anında çevrim içi ve çevrim dışı biçimde kullanmak mümkün..   Ama yine de dijital para merkezi sisteme bir biçimde bağlı ve değerini belirleyen o merkezi sistem..   Bir başka ifadeyle hangi isim altında üretirseniz üretin dijital paranız dolar, euro, yuan ve TL olarak belli para birimlerinden birine bağlı ve o paranın vergilendirilmesi, kaynağının soruşturulması merkezi otoritenin elinde..   Oysa kripto para merkezi otorite tarafından üretilmediği gibi denetimi de merkezi değildir ve düzenlemeler o parayı üreten madenci topluluğun çoğunluğu tarafından yapılır.   Dijital parayla yapacağınız alışveriş, yatırım gibi işlemlerde muhatabınız sizden kimlik bilgilerini isteyebilir, yaptığınız işlemle ilgili devletlerin farklı kurumlarının hesap sormaları mümkündür..   Kripto para işlemleri ise kişisel bilgileri gerektirmez. Yani kullanıcılar çoğunlukla anonim kalır, işlemler de gizlidir. Ancak yine de her işlem kaydedilir, gönderenler ve alıcılar zinciri oluşturan topluluk tarafından bilinir…   Dijital paralarla kripto paralar arasındaki yarışı kim kazanır?   İnsanoğlu var olduğu günden beri değiş tokuşu çeşitli enstrümanlarla yapmış..   Romalıların maaşı tuz ile ödemesi, devlet ve devleti temsil eden otoritenin vergi olarak zeytinyağı, şarap hatta inek, tavuk ve daha pek çok ürünü toplaması..   Altın, gümüş, bakır ve benzeri madenlerin tek başına ya da alaşımlarından oluşan sikkeler nasıl tarihe karıştıysa kağıt banknotların dönemi de sona eriyor..   Estonya 2017' de sanal paraya geçtiğini ilan etmişti ama dünya gelişmişlik sıralamasının üst sıralarında yer alan İskandinav ülkelerinin bu alandaki çalışmaları dikkat çekici..   Örneğin İsveç ulusal para birimi kronu, dijital para birimiyle 2022'de, Norveç ise başladığı test çalışmalarını iki yıl içinde tamamlamayı ve 2023' te sanal kronun kağıt para yerini alacağını duyurdu.   Sonuçta dijital veya kağıt değerini belirleyen ve düzenlemesiyle denetimini yapan ülkelerin Merkez Bankaları oldukça temelde sistem aynı..   Peki farklıyı yani kripto paralardan birini resmi para birimi olarak kabul eden bir ülke var mı?   Orta Amerika ülkesi El Salvador..   Parlamentoda onaylanan yasayla dünyada ilk kez Bitcoin' i resmi para olarak kabul eden bu küçük ama hayli ilginç Orta Amerika ülkesini ve kripto para düzenlemesine geçişi sonraki makale konusu olsun.. Abdullah Ayan